ANSELM KIEFER - TỪ TRO TÀN LỊCH SỬ ĐẾN BIỂU TƯỢNG TÁI SINH
Cùng chuyến thăm tới bảo tàng Nghệ thuật Đương đại San Francisco, tôi ngạc nhiên trước một khu triển lãm các tác phẩm của Anselm Kiefer. Thực sự không phải về việc thẩm thấu nội dung nghệ thuật của tác phẩm. Mà nhìn nó u ám, buồn tối, như mớ rác cháy dở nham nhở. Chưa hết, vật liệu trong các bức tranh to đùng này, có cả tro, cả những búi rơm khô cháy, đủ thứ như rác.
Liên tưởng ở Hà Nội, cũng có một họa sĩ, ông chuyên về sơn khắc, cũng chuyển nhiều thể loại và từng ra một loạt tranh trừu tượng kèm sơn khắc, cẩn trứng và một số vật liệu kiểu cói chiếu cháy dở, đại loại vậy. “Với các vật liệu này, tác phẩm sao tồn tại với thời gian nhỉ?” Tôi từng thắc mắc với một số họa sĩ, nhà sưu tập, và cũng có lần hỏi thẳng tác giả. Cho tới khi sang đây mới thấy, nghệ thuật và chất liệu nó có thể không xi nhê gì với người nghệ sĩ? Xem giới thiệu và tìm hiểu, tôi có một số thông tin về tác giả, tác phẩm như dưới đây.
Bên tác phẩm Margarethe 1981
Sinh năm 1945 tại Donaueschingen, miền Nam nước Đức, Anselm Kiefer lớn lên giữa đổ nát của một châu Âu vừa thoát khỏi Thế chiến II. Cảm thức hậu chiến in sâu trong tâm thức ông, trở thành nền tảng cho toàn bộ sự nghiệp nghệ thuật. Từ cuối thập niên 1970, Kiefer nổi lên như tiếng nói táo bạo nhất của thế hệ “hậu ký ức” – những người không trực tiếp gây ra chiến tranh, nhưng phải sống cùng tội lỗi của lịch sử Đức.
Trong hơn nửa thế kỷ sáng tác, Kiefer đã định hình một phong cách riêng biệt: sử dụng chì, tro, sắt, rơm, đất và vải bố như chất liệu chính, kết hợp hội họa, điêu khắc và sắp đặt. Ông không chỉ vẽ bằng màu, mà “xây” nên những bề mặt mang sức nặng vật lý của ký ức. Các tác phẩm của Kiefer, dù ở dạng tranh hay vật thể, đều toát ra cảm giác phế tích – vừa hủy hoại, vừa chất chứa niềm hy vọng mong manh về sự tái sinh.
Tại Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại San Francisco (SFMOMA), một nhóm tác phẩm của Kiefer trưng bày thường trực và luân phiên – từ Die Meistersinger, Sulamith, Margarethe, Seraphim, Bridge (Death) đến Jet – tạo nên không gian đặc trưng của ông: nặng, tĩnh, trầm và thấm đẫm tinh thần chiêm nghiệm.
Die Meistersinger (1982)
Lấy tên từ vở opera Die Meistersinger von Nürnberg của Richard Wagner, bức tranh khổ lớn này được Kiefer thực hiện với sơn dầu, rơm và tro trên nền vải. Tác phẩm tái hiện một cánh đồng rơm cháy, nơi những bó rơm dựng đứng trông như cột lửa khô cạn, ám chỉ sự tự hủy của niềm kiêu hãnh văn hóa Đức.
Màu xám, đen và nâu lan chảy, vừa mang sức nặng vật chất vừa gợi chiều sâu tâm linh. Tác phẩm là khúc mở đầu cho chuỗi sáng tác của Kiefer đối thoại với Wagner, với lịch sử và với ý niệm “văn minh cháy sém”.
Ước giá thị trường: 4–5 triệu USD.
Tác phẩm Dia Meistersinger năm 1982
Sulamith (1983)
Một trong những tác phẩm quan trọng nhất của Kiefer, Sulamith lấy cảm hứng từ bài thơ Todesfuge của Paul Celan – khúc bi ca về Holocaust. Bức tranh mô phỏng hầm tưởng niệm bằng gạch, ánh sáng mờ cuối đường hầm dẫn tới không gian như đền thờ.
“Sulamith”, cô gái Do Thái tóc đen trong thơ Celan, tượng trưng cho nạn nhân, cho ký ức đau thương mà nước Đức từng muốn quên. Trong tay Kiefer, căn hầm trở thành nơi linh hồn lịch sử trú ngụ – vừa như nhà mồ, vừa như không gian thiền định.
Ước giá thị trường: trên 5 triệu USD.
Tác phẩm Sulamith (1983)
Margarethe (1981)
Nếu Sulamith là khối tối, Margarethe là khối sáng trong cùng một chuỗi ý niệm. Bức tranh lấy hình ảnh mái tóc vàng của Margarethe – biểu tượng “Đức thuần khiết” trong thi ca Celan – nhưng Kiefer phủ lên đó tro và rơm cháy, khiến sắc vàng trở nên xám đục.
Ánh sáng trong Margarethe không phải biểu tượng của vinh quang, mà là ánh lửa đã tắt – vệt sáng cuối cùng còn sót lại sau khi văn hóa rực rỡ bị thiêu hủy bởi chủ nghĩa cực đoan.
Ước giá thị trường: 3–4 triệu USD.
Tác phẩm Margarethe (1981)
Seraphim (1983–1984)
Trong truyền thống Do Thái và Kinh Thánh, Seraphim là những thiên thần sáu cánh của lửa. Kiefer lấy hình ảnh này để diễn giải lại khái niệm “thanh tẩy bằng hủy diệt”.
Bức tranh khổ lớn với chì, sắt, rơm và sơn dày đặc tạo cảm giác như cánh của một sinh thể cháy rụi. Seraphim trong tác phẩm không mang hình người, mà chỉ hiện qua năng lượng của ngọn lửa và khối vật chất sần sùi.
Kiefer xem thiên thần này như biểu tượng của sự tái sinh qua nỗi đau – quá trình tinh thần phải đi qua lửa để đạt đến minh triết.
Ước giá thị trường: 4–6 triệu USD.
Tác phẩm Seraphim (1983–1984)
Bridge (Death)
Cây cầu trong Bridge (Death) được cấu trúc từ sắt và chì, kéo dài trong không gian như lối đi dẫn đến hư vô. Dòng chữ “Death” được khắc thô sơ trên mặt cầu, biến biểu tượng kết nối thành đường ranh sinh tử.
Bề mặt nặng, xỉn và lạnh, gợi hình bóng của những công trình công nghiệp bị bỏ hoang. Ở đây, Kiefer suy tư về cái chết – không chỉ của con người, mà của ký ức, của văn hóa. Cây cầu là hành trình mà cả dân tộc phải đi qua để đối diện với quá khứ.
Ước giá thị trường: 2–3 triệu USD.
Tác phẩm Bridge (Death)
Jet (1990s)
Giữa phòng trưng bày sáng trắng, chiếc máy bay chì nằm bất động trên sàn gỗ – một trong những sắp đặt nổi bật nhất của Kiefer tại SFMOMA. Hình dáng gợi liên tưởng đến máy bay phản lực hiện đại, nhưng thân và cánh được tạo từ chì, vật liệu nặng, mềm và độc hại – đối lập hoàn toàn với ý niệm bay lượn.
Buồng lái hình lăng trụ kính làm liên tưởng tới thiết bị thiên văn, kết nối giấc mơ công nghệ với tham vọng chinh phục vũ trụ. Tuy nhiên, trọng lượng của chì khiến “phi cơ” không thể bay – biểu tượng cho giấc mơ quyền lực bị chôn vùi trong tro tàn lịch sử.
Ước giá thị trường: 3–4 triệu USD, thuộc sưu tập cố định của SFMOMA.
Tác phẩm Jet - Phản lực - khoảng 1990s
Biểu tượng và tư tưởng
Các tác phẩm của Anselm Kiefer đều vận hành trên hai tầng: vật chất và tinh thần. Ông sử dụng những chất liệu gắn liền với hủy diệt – tro, rơm, chì – để nói về khả năng cứu chuộc. Mỗi lớp vật chất trong tranh Kiefer vừa là bề mặt, vừa là tầng ký ức.
Hình ảnh ngọn lửa, mái tóc, cánh đồng, căn hầm, cây cầu hay chiếc máy bay chì đều xuất phát từ ám ảnh lịch sử Đức, nhưng Kiefer mở rộng chúng thành biểu tượng nhân loại. Trong thế giới ông, mọi nền văn minh đều phải đi qua chu kỳ cháy rụi và tái sinh.
Kiefer chịu ảnh hưởng sâu sắc từ triết học Do Thái, thần học Kitô giáo, và huyền học phương Đông, kết hợp với cảm quan hiện đại về hậu công nghiệp. Những vật liệu nặng nề của ông không phải chỉ để gây ấn tượng, mà để buộc người xem cảm nhận trọng lượng của ký ức, của sự chuộc lỗi, và của khả năng hồi sinh.
Một góc trưng bày tranh Anselm Kiefer tại SFMOMA
Anselm Kiefer được xem là một trong những nghệ sĩ đương đại quan trọng nhất của Đức sau 1945, cùng với Gerhard Richter. Tác phẩm của ông có mặt trong hầu hết các bảo tàng lớn: Tate Modern (London), Centre Pompidou (Paris), Guggenheim (New York) và SFMOMA (San Francisco).
Trên thị trường nghệ thuật, các tác phẩm của Kiefer thường đạt mức từ vài triệu đến hàng chục triệu USD, tùy vào quy mô và giai đoạn. Nhưng giá trị thực của chúng không nằm ở con số, mà ở sức gợi về quá trình con người đối diện quá khứ – không bằng né tránh, mà bằng đào sâu.
Nhìn vào không gian Anselm Kiefer tại SFMOMA, người xem dễ cảm thấy như bước vào một nhà thờ của ký ức. Mỗi tác phẩm là một tàn tích, nhưng cũng là một cánh cửa dẫn đến nhận thức. Từ tro bụi và kim loại, Kiefer tạo nên thứ ánh sáng riêng – thứ ánh sáng không đến từ mặt trời, mà từ sự tỉnh thức của con người sau khi đã đi qua bóng tối.
Có thể thấy, vật liệu, phong cách, nó xuất phát từ nội dung và lịch sử mà họa sĩ muốn truyền tải. Thông qua nó là cả câu chuyện của lịch sử, người ta xem tranh và tên tác giả, biết đến điều muốn kể của tác phẩm. Ví như bức tranh toàn màu xanh vừa đấu giá 21 triệu USD chẳng hạn, nó không phải tấm vải mang màu xanh, nó còn gắn với tên tác giả cùng ý tưởng, triết lý của tác giả đó. Người xem thông qua tranh để tìm hiểu tác giả. Chính tác giả là người truyền tải nội dung của mình tới người xem. Nếu cũng cùng phong cách, cùng chất liệu, có thể na ná, nhưng khác tác giả và người xem không biết tác giả là ai, chắc chắn, không có câu chuyện gì ở tác phẩm!
Đặng Vân Phúc – Art Exchange
#nhungchuyendidvp
