Đặng Vân Phúc[1] - Hà Nội, tháng 07 năm 2025
Hướng tới hội thảo “Dấu ấn và Tầm vóc giáo dục của bà Nguyễn Thị Bình” nhân dịp bà tròn 100 tuổi, Hội Tri thức Khoa học và Công nghệ trẻ Việt Nam (VAYSE) đã có buổi tới thăm nguyên Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình tại tư gia trên phố Trần Hưng Đạo, Hoàn Kiếm, Hà Nội. Cuộc gặp là dịp ôn lại những câu chuyện của các nhân chứng lịch sử – những ký ức sống động về một thế kỷ đã qua.
Hội Tri thức khoa học và công nghệ trẻ Việt nam chụp ảnh cùng bà Nguyễn Thị Bình và Đại sứ Nguyễn Quang Khai
Ở tuổi 99, nguyên Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình vẫn giữ được sự minh mẫn đáng kinh ngạc, dù thính lực đã giảm sút. Đôi mắt tinh tường của bà vẫn dõi theo mọi điều xung quanh, phản ánh một trí tuệ sắc bén và một tinh thần không ngừng nghỉ. Buổi gặp gỡ thân mật với đoàn Hội Tri thức Khoa học và Công nghệ trẻ Việt Nam tại tư gia của bà đã trở thành một cuộc trò chuyện đầy cảm xúc, gợi lại những ký ức vàng son về một thời kỳ lịch sử đầy biến động của đất nước.
Bà Nguyễn Thị Bình ký vào sách tặng - PGS TS Lê Phước Minh, Đại sứ Nguyễn Quang Khai và con dâu bà
Cuộc hội ngộ bất ngờ và những ký ức ngoại giao
Sự xuất hiện của ông Nguyễn Quang Khai, nguyên Đại sứ Việt Nam tại Trung Đông, đã tạo nên một khoảnh khắc xúc động. "Chú Khai phải không? Vẫn còn trẻ khỏe lắm." bà Bình nhận ra vị Đại sứ, người từng là phiên dịch viên cho bà trong nhiều sự kiện ngoại giao quan trọng. Cuộc gặp gỡ này nhanh chóng đưa họ trở về những năm tháng làm việc cùng nhau, đặc biệt là trong mối quan hệ giữa Việt Nam và Iraq.
Cuộc trò chuyện về sự kiện ngoại giao ở Iraq xưa
Tháng 10 năm 1975, chỉ vài tháng sau khi đất nước thống nhất, bà Nguyễn Thị Bình dẫn đầu đoàn ngoại giao Việt Nam sang Iraq với mục đích vận động vay dầu. Khi đó, Phó Chủ tịch Hội đồng Chỉ huy Cách mạng Iraq, Saddam Hussein, đã tiếp đón nồng hậu và quyết định tặng Việt Nam 400.000 tấn dầu, đồng thời cho vay thêm 1,5 triệu tấn. Trong chuyến đi lịch sử này, chàng trai Nguyễn Quang Khai, khi ấy mới 25 tuổi, với vai trò phiên dịch tiếng Ả Rập, đã để lại ấn tượng mạnh mẽ bởi khả năng ngoại ngữ và sự ứng xử khéo léo. Chuyến đi đã trở thành bước ngoặt lớn trong sự nghiệp ngoại giao của ông Khai, gắn bó ông với khu vực Trung Đông, nơi sau này ông trở thành Đại sứ Việt Nam tại Iraq.
Chụp ảnh cùng bà Nguyễn Thị Bình, TS Chu Cẩm Thơ
Gần ba thập kỷ sau, vào tháng 2 năm 2002, bà Bình một lần nữa sang Iraq. Đây là chuyến đi cuối cùng của bà đến đất nước này, để lắng nghe Saddam Hussein công bố việc xóa toàn bộ khoản nợ dầu của Việt Nam. Ông Khai, lúc bấy giờ đã là một nhà ngoại giao kỳ cựu, tiếp tục làm phiên dịch và chứng kiến cảnh Phó Tổng thống Iraq, được sự uỷ quyền của Tổng thống Saddam Hussein, ký thỏa thuận xóa nợ tại lâu đài Al-Faw. Chuyến công du này diễn ra chỉ một năm trước khi chiến tranh Iraq 2003 nổ ra.
Chụp ảnh cùng bà Nguyễn Thị Bình, TS người Dao, Bàn Tuấn Năng
Kể lại câu chuyện xóa nợ, ông Khai nhớ lại câu hỏi đầy ngạc nhiên của bà Bình: "Khi đó chị quá ngạc nhiên, không tin nổi tai mình nên đã hỏi lại em. 'Khai, em hỏi lại xem có đúng Tổng thống Saddam Hussein nói vậy không?'" Bà Bình, sau khi được chị Trinh, con dâu bà nhắc lại, đã cười và chia sẻ: "Tháng 2/2002, trước khi nghỉ hưu, tôi đến Iraq để giải quyết khoản dư nợ hơn 20 năm từ chương trình 'vay dầu' giai đoạn sau năm 1975. Trong buổi trò chuyện tại lâu đài Al-Faw, tôi nói thẳng: 'Chúng tôi còn chưa trả hết nợ Việt Nam – Iraq nên rất không thoải mái trong lòng, và đang chuẩn bị nghỉ hưu.' Ông Saddam cười và nói ngay: 'Bà cứ yên tâm nghỉ đi… Từ giờ phút này trở đi, giữa chúng ta không có nợ nần gì nữa.'"
Chụp ảnh cùng bà Nguyễn Thị Bình, tác giả
Sự việc này, diễn ra khi Iraq vẫn đang chịu cấm vận nặng nề từ Mỹ và phương Tây, là minh chứng cho tình cảm "anh em hết sức thân thiết" giữa hai dân tộc. Bà Bình đã bất chấp những lo ngại về quan hệ Việt – Mỹ để thực hiện chuyến đi này, bởi bà tin rằng "nếu cố Tổng thống Saddam Hussein có sai lầm gì… lịch sử của Iraq sẽ phán xét. Nhưng đối với Việt Nam, tôi nghĩ chúng ta phải biết ơn sự giúp đỡ quý báu của ông trong những năm Việt Nam vừa ra khỏi chiến tranh."
Lịch sử, đôi khi, được viết bằng những cuộc trò chuyện như thế.
Đại sứ Nguyễn Quang Khai
Dấu ấn lịch sử tại Hiệp định Paris
Không chỉ là nhân chứng của những sự kiện ngoại giao quan trọng với Iraq, bà Nguyễn Thị Bình còn là một trong những nhân vật trung tâm của Hiệp định Paris về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Việt Nam. Với vai trò Trưởng phái đoàn Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, bà đã tham gia cuộc đàm phán kéo dài 4 năm (từ 1969 đến 1973). Bà là người phụ nữ duy nhất đặt bút ký vào bản Hiệp định Paris ngày 27/1/1973, khi đó bà mới 45 tuổi.
Bà Nguyễn Thị Bình và Saddam Husein
Bà là một trong bốn bên tham gia đàm phán chính thức tại Paris.
Những câu nói nổi bật của bà tại Paris đã đi vào lịch sử: "Nhân dân miền Nam Việt Nam không bao giờ khuất phục trước bạo lực" và "Chúng tôi không yêu cầu Mỹ phải nhận lỗi. Chúng tôi chỉ yêu cầu Mỹ chấm dứt việc gây tội ác". Những phát biểu của bà đã tạo ấn tượng mạnh mẽ với báo chí quốc tế và các phái đoàn đàm phán, biến bà thành biểu tượng của người phụ nữ Việt Nam kiên cường nhưng mềm mỏng, quyết đoán nhưng đầy cảm xúc.
Bà Bình chia sẻ về Hiệp định Paris: "Độc lập không phải là để cắt đứt quan hệ, mà là để đối thoại trên thế mạnh của chính mình." Hiện tại, bà Nguyễn Thị Bình là nhân chứng lịch sử còn sống duy nhất của sự kiện trọng đại này. "Cũng là may mắn sống sót, bên ta cũng không còn ai, bên họ cũng đã chết cả, ông Henry Kissinger đã qua đời vào năm 2023", bà bình thản nói khi mọi người nhắc đến các nhân vật cùng thời.
Bà Nguyễn Thị Bình tại Paris trên báo phương Tây
Khi nhà báo Nguyễn Đức Hoàng nhắc lại câu nói nổi tiếng của bà trong một phỏng vấn khi đàm phán tại Paris: "Người Mỹ có thể lên được Mặt Trăng rồi trở về, nhưng đến Việt Nam thì không trở về được nữa", bà Bình cười và nói: "Thì phải đưa ra một lý lẽ để nói cho nó hay".
Di sản về giáo dục
Ngoài sự nghiệp ngoại giao lẫy lừng, bà Nguyễn Thị Bình còn có những đóng góp to lớn cho ngành giáo dục Việt Nam. Bà từng giữ chức Bộ trưởng Bộ Giáo dục từ năm 1976 đến 1987.
Đoàn Hội Tri thức Khoa học và Công nghệ trẻ Việt Nam, với sự góp mặt của Phó Giáo sư Tiến sĩ Lê Phước Minh, Luật sư Lê Minh, Tiến sĩ nhân chủng học Bàn Tuấn Năng, và Tiến sĩ Chu Cẩm Thơ (chuyên gia giáo dục), đã đặt vấn đề về những đóng góp của bà cho giáo dục. Tiến sĩ Chu Cẩm Thơ chia sẻ dự định tổ chức hội thảo khoa học "Dấu ấn và Tầm vóc giáo dục của Bà Nguyễn Thị Bình" nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh của bà.
Khi được hỏi về dấu ấn của mình trong thời gian làm Bộ trưởng Bộ Giáo dục, bà Bình khiêm tốn: "Thời kỳ tôi làm bộ trưởng, tình hình đất nước khó khăn, giáo viên nghèo. Trong hai năm đã thống nhất được hệ thống giáo dục hai miền và chăm lo được đời sống giáo viên. Cải cách được giáo dục, thay đổi sách giáo khoa, phải xem lại hết". Bà cũng nhớ lại việc phải "cử giáo viên miền Bắc chi viện vào miền Nam."
Bà Nguyễn Thị Bình và ảnh ông ngoại, nhà Chí sĩ Phan Chu Trinh
Trong giai đoạn này, giáo dục Việt Nam tập trung vào việc xóa nạn mù chữ, đặc biệt ở nông thôn và vùng sâu vùng xa, đồng thời đề cao giáo dục nhân bản, yêu nước, phù hợp với hoàn cảnh đất nước sau chiến tranh. Bà đã đóng góp quan trọng vào việc thống nhất hệ thống giáo dục Bắc – Nam, phát triển đội ngũ giáo viên và đổi mới nội dung, tư tưởng giáo dục.
Khi được hỏi về những điều cần chú ý trong phát triển giáo dục hiện nay, bà Bình dù ban đầu nói "Tôi tuổi cao, yếu rồi, không dám lạm bàn tới thế cuộc", nhưng sau đó vẫn chia sẻ: "Đất nước phát triển, xã hội phát triển, xu thế mới, công nghệ mới, với giáo dục, cần đầu tư vào con người, cần có đội ngũ giáo viên, chuyên gia giỏi, đây là điều cốt yếu…"
Người cháu ngoại của cụ Phan Chu Trinh và những đóng góp hiện tại
Bà Nguyễn Thị Bình không chỉ là một nhân chứng lịch sử kiệt xuất mà còn mang trong mình dòng máu yêu nước và cách mạng, là cháu ngoại của nhà chí sĩ Phan Chu Trinh. Dù ở tuổi 99, bà vẫn tích cực đóng góp cho xã hội bằng vai trò Chủ tịch Quỹ Hòa bình và Phát triển Việt Nam, Chủ tịch Quỹ Bảo trợ trẻ em Việt Nam, và từng giữ nhiều trọng trách như Chủ tịch Ủy ban đoàn kết và hợp tác Á – Phi – Mỹ Latinh, Phó Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam.
Những hoạt động này tiếp nối tinh thần phụng sự đất nước, chăm lo cho thế hệ tương lai mà bà đã cống hiến trọn đời.
Nếu lịch sử là một dòng sông, thì bà Nguyễn Thị Bình chính là một trong những mạch nguồn lặng lẽ, đã âm thầm đồng hành và góp phần tạo nên nhiều bước ngoặt của dân tộc trong thế kỷ đầy biến động ấy.
Từ phòng khách nhỏ trên phố Trần Hưng Đạo, một thế kỷ lịch sử Việt Nam như đang sống lại.
Bà Nguyễn Thị Bình thực sự là một nhân chứng sống, một biểu tượng của trí tuệ, bản lĩnh và tình yêu nước, đã và đang tiếp tục truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ người Việt Nam.
[1] UV Thường vụ, Hội Trí thức KHCN trẻ Việt Nam
