NHÀ VĂN VIẾT LINH
Khi làm hội thảo về Văn học Khoa học Giả tưởng, tôi gặp một số tác giả, dịch giả như Dịch giả Đỗ Ca Sơn, người dịch tác phẩm “Hai Vạn Dặm Dưới Biển”. Rồi tôi cũng gặp ông Bùi Tuấn Nghĩa, Giám đốc Nhà xuất bản Kim Đồng. Tôi cũng gặp nhà văn, nhà nghiên cứu Văn học Khoa học Giả tưởng Ngô Bích Thu. Tôi cũng thường trong nhóm thảo luận của nhiều bạn viết trẻ về chủ đề Khoa học Giả tưởng như Lê Dung, nhóm viết trẻ trong HCMC… Các cuộc gặp gỡ, cho tôi thêm nhiều thông tin bổ ích:
Văn học Khoa học giả tưởng, với các độc giả Việt nam, được đón nhận từ rất sớm, “Cuốn Hai Vạn Dặm Dưới Biển Nguyên bản tiếng Pháp và có cả tiếng Anh có mặt trong các thư viện trường học Việt nam từ rất sớm, từ những năm đầu thế khỉ XX, khi chúng tôi đi học trường Bưởi, đã có rồi.” Dịch giả Đỗ Ca Sơn, năm nay đã 93 tuổi, người đã đọc tác phẩm từ tiếng Pháp khi còn là học sinh. 63 năm trước, ông đã dịch sang tiếng Việt và bản dịch được tái bản hơn 100 lần, năm nào cũng tái bản, chưa kể các xuất bản lậu.
Các tác phẩm của nhà văn Viết Linh
Rồi tới những năm 1980s, thời chúng tôi đi học, tuy sách xuất bản không nhiều, nhưng theo đó khá nhiều tác phẩm dịch Văn học Khoa học Giả tưởng như Người tàng hình / H.G. Wells – NXB Kim đồng. Hòn đảo bí mật / Jules Verne – NXB Kim đồng. Đồng thời, khá nhiều truyện ngắn được đăng trên các tạp chí như trong tạp chí Văn nghệ hay Văn nghệ Quân đội. Độc giả Việt nam thực sự ưa thích các tác phẩm Khoa học Giả tưởng, thể hiện trong số lượng tái bản các tác phẩm, nhât là các tác phẩm của nhà văn Jules Verne.
Ấy nhưng tôi cũng như nhiều người khác, tò mò và hỏi, Việt nam có tác giả và tác phẩm nào về Khoa học Giả tưởng? Các nhà văn viết truyện khoa học viễn tưởng ở Việt Nam cũng như vị trí của thể loại văn học này trong văn học nước ta còn rất nhỏ bé, với một vài tên tuổi như Phạm Cao Củng, Lưu Văn Khuê, Phạm Ngọc Toàn, Vũ Kim Dũng, gần đây có Lê Toán, Nam Thanh và một vài tên tuổi khác. Đặc biệt, nhà văn Viết Linh, người viết nhiều sách cho thiếu nhi, trong đó có nhiều tác phẩm Văn học Khoa học Giả tưởng được đón nhận với độc giả không chỉ Việt nam mà còn cả nhiều nước trên thế giới. Chưa đánh giá nhưng nhiều câu hỏi được đặt ra là: Các tác giả, tác phẩm quá yếu kém và không được lan tỏa tới bạn đọc, hay là do truyền thông, khả năng tài chính hạn chế của tác giả, mà các tác phẩm chưa tới được các bạn đọc?
Anh Nghiêm Thanh Sơn, con trai nhà văn Viết Linh.
Ở lần hội thảo Văn học Khoa học Giả tưởng nói trên, chúng tôi cũng nêu vai trò của Văn học Khoa học Giả tưởng trong phát triển kinh tế, văn hóa, giáo dục…thậm chí đóng góp tỷ lệ khá lớn trong GDP ở một số quốc gia như Mỹ. Các phim bom tấn mang doanh số khổng lồ trực tiếp, hay đơn giản, những suy nghĩ, những tác động văn hóa, khoa học, sự khát khao, tin tưởng của giới trẻ về nước Mỹ với suy nghĩ “Chuyện vũ trụ, giải cứu thế giới, xử lý khủng hoảng, chiến tranh. Vũ khí tối tân, thiết bị khoa học, … chỉ có Mỹ mới có.” Từ đó, thu hút nhân tài, thu hút du học sinh, riêng giáo dục cũng đã mang lại mối lợi kinh tế khổng lồ.
Chuẩn bị cho hội thảo lần này, cũng về Văn học Khoa học Giả tưởng, tuy nhiên, tập trung về tác giả, nhà văn Viết Linh, nhân kỷ niệm 3 năm ngày mất của ông. Chúng tôi có những tham luận viết về đề tài Văn học Khoa học Giả tưởng của nhà văn Viết Linh.
Nhà văn Viết Linh (1931-2021). Ông chính là người khởi xướng, gây dựng bộ sách Em yêu khoa học của Nhà xuất bản Kim Đồng Nhà văn Viết Linh tên thật là Nghiêm Siêu, quê ở Ứng Hòa - Hà Tây (nay thuộc Hà Nội). Ông là Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam từ năm 1987 và là người có những đóng góp đáng ghi nhận cho văn học thiếu nhi, đặc biệt là ở đề tài văn học giả tưởng và mảng sách khoa học cho thiếu nhi.
Ông từng học Trường Đại học Sư phạm, sau đó dạy học tại trường cấp 3 Nguyễn Huệ ở Thị xã Hà Đông. Từ năm 1960, nhà văn Viết Linh về Nhà xuất bản Kim Đồng, làm việc tại Phòng Xã hội Chủ nghĩa, sau chuyển sang Phòng Khoa học cho tới khi nghỉ hưu vào tháng 7.1992. Ngoài bút danh Viết Linh, ông còn sử dụng bút danh Thanh Sơn, Tùng Sơn trong một số bài viết.
Đối với những ai say mê truyện khoa học viễn tưởng của Việt Nam, đặc biệt là các độc giả thiếu nhi, thì chắc chắn Viết Linh là một tên tuổi rất thân quen. Ông là tác giả của những tập truyện khoa học viễn tưởng nổi tiếng như Quả trứng vuông (1970) và Hành tinh kỳ lạ (1990), Bí mật của nhà thôi miên (1962), Giấc mơ bay (1976)... Truyện Quả trứng vuông gợi mở một ý tưởng khoa học đầy thú vị dù ngày nay, con người chưa khiến cho gà, vịt đẻ được “trứng vuông” nhưng đã tạo ra những loại “quả vuông” như dứa vuông, dưa hấu vuông. Hành tinh kì lạ mô tả một nền văn minh kỳ lạ và thú vị ở một hành tinh xa xôi. Bí mật của nhà thôi miên tiết lộ bí mật của thuật thôi miên nhờ vào chiếc máy A.V.S công nghệ hiện đại. Giấc mơ bay gắn với trí tưởng tượng bay bổng, trong trẻo của trẻ thơ và thuật “đơn giản hóa” cách nhớ những bài học khoa học.
Sau buổi họp chuẩn bị cho hội thảo
Có thể nói, Viết Linh nằm trong số rất ít nhà văn Việt Nam lựa chọn sáng tác và có dấu ấn ở thể loại văn chương “kén” độc giả này. Điều thú vị là, nhiều chủ đề trong truyện khoa học viễn tưởng của Viết Linh rất giống với các chủ đề phổ biến trong truyện khoa học viễn tưởng của Poe như: du hành trong không gian, thôi miên, người chết sống lại, khám phá hành tinh ngoài trái đất… Là một nhà văn say mê khoa học, Viết Linh hẳn biết tới những câu chuyện khoa học viễn tưởng của Poe - người khai sinh thể loại văn học này. Tác phẩm của Poe, có thể, đã truyền cảm hứng để Viết Linh viết nên những câu chuyện khoa học viễn tưởng đặc trưng Việt Nam, phù hợp với đối tượng độc giả Việt Nam, đồng thời, vẫn thấp thoáng bóng dáng của Poe - con người và tác phẩm đã trùm bóng lên văn chương thế giới trong nhiều thế kỉ.
Do được phân công làm biên tập các tác phẩm Khoa học, nhà văn Viết Linh dành nhiều thời gian ngồi hằng ngày trong thư viện Quốc gia để nghiên cứu và đọc. Trình độ khoa học của ông khi đó chỉ ở mức phổ thông, nhưng lại làm việc với các cộng tác viên là các nhà khoa học uyên bác tầm giáo sư, tiến sĩ, nên để lấp đầy khoảng trống về kiến thức, chỉ còn cách học qua sách.
Chính vậy mà ông có kiến thức khoa học để viết trong các tác phẩm của mình. Khi hỏi về cuốc sống hằng ngày, nhất là về tài chính. Anh Nghiêm Thanh Sơn, con trai thứ, trong ba con trai của nhà văn Viết Linh nói “Bố tôi sống rất giản dị, đến mức tồi tàn trong ăn mặc, mọi thứ để dành và gửi cho các con.” Anh Nghiêm Thanh Sơn kể thêm “Có lần, chuẩn bị hội nghị, bạn ông bắt ông buộc phải đi tiệm để may đo một bộ Vest. Sau khi mọi người ra về, ông quay lại tiệm nói với thợ, “May áo sơ mi rộng hơn một số”, cái áo đó sau ông gửi cho con trai mặc.”
“Có lần, ông nói với cả nhà. Bố sẽ mua cho mẹ cái áo mới, anh lớn 1 cái cặp, cậu 2 cái quần mới…” Khi anh Nghiêm Thanh Sơn vào phòng, thấy ông ngồi trên bàn viết, một tập giấy trắng và một tiêu đề cuốn sách mới đang bắt đầu. Anh kể, “Bố tôi viết sáng tác, nhưng cũng có viết vì cuộc sống. Cũng có những tác phẩm hay bài viết, được tặng lại là chục cân gạo hay những thực phẩm quý thời bấy giờ.” Anh chia sẻ “Thế nhưng, với các đề tài thiếu nhi, bao tâm huyết ông đổ vào đó cả. Đặc biệt các tác phẩm về Khoa học Giả tưởng.”
“Số lượng bản thảo các tác phẩm của ông còn nhiều lắm, nhưng tản mát mỗi nơi một chút. Cũng có nhiều bản thảo chưa xuất bản.” Anh Nghiêm Thanh Sơn khoe. Anh định cư bên Đức, dịp này giỗ bố cũng như mẹ anh, nên anh về khá lâu. Nhân dịp này khi chúng tôi làm hội thảo về Văn học Khoa học Giả tưởng và nhà văn Viết Linh, anh đã ngồi cùng chúng tôi và chia sẻ nhiều câu chuyện về nhà văn Viết Linh.
“Ông ra đi có lẽ không phải vì bệnh, mà quyết định ra đi.” Anh Nghiêm Thanh Sơn kể. Mẹ anh bị bệnh, nằm viện, lúc đó Covid-19 đang hoành hành, ông vào thăm và biết rằng bà sẽ không qua khỏi. Về rồi ông cũng bị bệnh và trầm trọng hơn. “Bố tôi gọi cho chúng tôi, Bố không sống được nữa đâu, bố đi đây” Anh Nghiêm Thanh Sơn kể, nói trong điện thoại, ông trao đổi khá nghiêm túc và dứt khoát. “Rồi ông lại đi trước bà, bà còn ở lại thêm mấy tháng nữa mới đi.” Anh Nghiêm Thanh Sơn bồi hồi kể lại.
Khoa học giả tưởng ở Việt Nam, nếu truy nguồn gốc, có thể thấy lác đác một vài hiện tượng được xuất bản từ những năm đầu thế kỉ XX, chẳng hạn các ấn phẩm như Thám hiểm mặt trăng, Trên Hỏa tinh (1941) của Vũ Tinh (Hoa-mai xuất bản, phỏng theo tác phẩm trong tủ sách Livres Roses của Pháp). Sang giai đoạn 1945 - 1975 có thể kể tới Lưu Văn Khuê với Hành tinh màu da cam (1981). Đến đầu thế kỉ XXI, cuộc đổ bộ của dòng văn chương giả tưởng thế giới có thể nói là nguyên nhân cốt yếu đưa đến sự nở rộ của thể loại này trong văn học Việt Nam đương đại. Những cái tên như Phan Hồn Nhiên, Hà Thủy Nguyên, Cao Việt Quỳnh, Bùi Chí Vinh, Nguyễn Bình, hay có thể kể thêm Trần Tiễn Cao Đăng là minh chứng cho điều đó, dù phải thừa nhận, chưa hẳn tất cả những thể nghiệm này đã có được ngay thành công trong khả năng định hình một dòng mạch văn học giả tưởng mạnh mẽ và độc đáo trong đời sống văn chương Việt.
Hiện tại, nhiều tác giả, nhiều hội nhóm liên quan đang sinh hoạt rất sôi động, thậm chí có các tác giả nhí cũng đã cho ra các tác phẩm xuất sắc. Như, Cao Việt Quỳnh, cậu học trò năm nay mới 16 tuổi, nhưng đã sở hữu trong tay bộ tiểu thuyết đồ sộ dài 3 tập mang tên “Người Sao Chổi”. Đặc biệt hơn, bộ sách của em là một trong những bộ sách thuộc thể loại văn học hiếm hoi được trao giải C Sách Quốc gia năm 2022.
Tiếp bước các tác giả như nhà văn Viết Linh, chúng ta sẽ hy vọng có nhiều thêm các tác giả mới, nhiều thêm các tác phẩm mới được cộng đồng đón nhận cũng như phát triển mảng Văn học Khoa học Giả tưởng này. “Ga cuối Cuộc đời” của nhà văn Viết Linh có thể chính lại là ga bắt đầu cho hành trình mới, một tấm gương học hỏi không ngừng, áp dụng các kiến thức cũng như sự hỗ trợ của cộng đồng khoa học vào sáng tác các tác phẩm Văn học Khoa học Giả tưởng. Độc giả Việt nam, cộng đồng rất lớn yêu các tác phẩm Văn học Khoa học Giả tưởng, luôn ngóng trông các tác phẩm của chính các tác giả người Việt, truyền bá tư tưởng người Việt, niềm tin, mơ ước khát vọng Việt.
Đặng Vân Phúc
Hà nội, 10/12/2024
